تاریخ سکونت در خرم آباد
شهری که امروزه به نام خرم‌آباد نام برده شده‌است، از نخستین سکونت گاه‌های مردم ایران به شمار می‌رود. غارهای مسکونی دره خرم‌آباد که از آن جمله می‌توان به غارهای کنجی ، یافته ، پاسنگر ، گراجنه و اشکفت قمری نام برد که حاوی آثار زندگی انسان غار نشین در دوره‌های موسترین، بارادوستی و زارزی بوده‌است. بنابر تاریخ گذاری‌هایی از راه آزمایش رادیو کربن در غارکنجی واقع در دره خرم آباد قدمت آثار آن متجاوز از ۴۰ تا ۵۰ هزار سال پیش است.گزارش و نتیجه پژوهش و بررسی‌های دکتر فرانک هو استاد دانشگاه رایس آمریکا و همکارش، فلانری و دیگر پژوهشگران همراه ایشان که در سالهای ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی در لرستان انجام گردید و به سال ۱۹۶۷ در آمریکا منتشر شد در بردارنده اطلاعات ارزشمندی از دوره پیش از تاریخ خرم آباد است. فرانک هول در مورد پژوهش‌های خود در دره خرم آباد این چنین می‌نویسد:
|
بهترین اطلاعات ما راجع به سکونت و نحوه امرار معاش انسانهای اواخر دوره چهارم زمین شناسی مربوط به دره خرم آباد لرستان واقع در جنوب غربی ایران است. دره خرم آباد به درازای ۱۵ و پهنای ۱۰ کیلومتر بین کوههای آهکی که به موازات هم کشیده شده‌اند و در ارتفاع ۱۱۷۰ متر از سطح دریا واقع شده‌است. کوههای اطراف آن به صورت یک منبع ذخیره آب در آمده‌اند. دره خرم آباد دارای چشمه‌های آب خنک و تعدادی غار است. به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعددی که به وسیله انسانهای پیش از تاریخ اشغال گردیده، سبب شد که ما این دره را مرکز تحقیقات مربوط به دوره پالئولیتیک میانه دیرینه سنگی قرار دهیم. تا کنون ما ۱۷ محل از اقامتگاههای انسانی دوره دیرینه سنگی را در این دره یافته‌ایم آنچه مسلم است این است که با تحقیقات بیشتر می‌توان محل‌های بیشتری پیدا نمود. از این ۱۷ غار، دست کم ۵ غار از آنها مربوط به دوره دیرینه سنگی بوده و شامل تمدن دوره میانه دیرینه سنگی و متجاوز از شش غار دیگر متعلق به دیرینه سنگی فوقانی و شامل تمدن بارادوستی است،دو غار دیگر نیز مربوط به پایان دیرینه سنگی فوقانی و شامل تمدن زارزی بوده شاید شش غار دیگر نیز مربوط به دیرینه سنگی فوقانی باشند.آثار خرم آباد حاکی از سکونت دامنه دار و مداومی در زاگرس هستند. |
|
فرانک هول ۱۳ مورد تاریخ یابی به وسیله رادیوکربن از آثار دیرینه سنگی در دره خرم آباد انجام داده‌است که دو مورد مربوط به دوره موستری و ۱۱ مورد مربوط به مرحله، بارادوستی بوده، ۲ مورد نمونه موستری از لایه زیرین غارکنجی به دست آمده و تاریخ آن متجاوز از ۴۰ هزارسال است و نمونه بارادوستی به دست آمده از غاریافته بین ۲۱ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش تاریخ گذاری شده‌اند. فرانک هول به علت فراوانی محل‌های دوره دیرینه سنگی در دره خرم آباد به یک دسته بندی موقتی از محل‌های مسکونی به شرح زیر دست یافته‌است :
- اقامتگاههای فصلی که احتمالا به وسیله یک یا دو خانواده پدر سالاری در مدت کوتاهی و یک فصل از سال اشغال می‌شده‌است.
- اقامتگاههای کشتار که به وسیله گروهی از شکارچیان برای یک یا دو روز اشغال می‌شده‌اند که بین ۴۰ هزار تا ۱۰۰ هزار سال قبل از میلاد مسیح مورد استفاده بوده‌اند.
- اقامتگاههای موقتی که شکارچیان برای لحظاتی کوتاه جهت برررسی وضع شکار یا ساختن ابزار سنگی در آنجا توقف نموده و معمولاً پس از ترک کردن دیگر به آنجا مراجعه نمی‌نمودند.
وی در ادامه پژوهش‌های خود در دره خرم آباد به محل اردوگاههای شبانی که مربوط به ۶۰۰۰ تا ۵۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بوده‌است، دست یافته و نتیجه گرفته‌است که بین ۴۵ هزار تا ۳۸ هزار سال پیش از این مردمانی غار نشین در این دره سکونت داشته‌اند که گاهی برای شکار غذایی اصلی خود کوچ می‌کرده‌اند.دیگر آثاری که از هزارهای پیش از میلاد مسیح در این سرزمین به جای مانده‌است حکایت از زیست اقوام و تأثیر مردمان و فرهنگ آن بر فرهنگ ایران باستان دارند. پیشرفت آنان به ویژه کاسیها قدیمی‌ترین ساکنان و حکام آریایی این دیار که ۵۷۶ سال بر بابل حکومت کردند . باعث تعجب جهانیان شده‌است، و به همین دلیل لرستان را مهد تمدن مفرغ نامیده‌اند.اما در تاریخ نام عیلامیان به عنوان نخستین دولت که به طور منظم بر لرستان حکومت کرده‌اند ثبت شده‌است
تاریخ خرم‌آباد
به نظر بسیاری از محققان شهر خرم‌آباد فعلی زمانی شهر مهم عیلامی یعنی خایدالو برجای آن قرار داشته‌است.همچنین بسیاری از محققان بر این عقیده هستند که شهر قدیمی شاپورخواست در دوره ساسانی و قرن نخست هجری که دارای اهمیت بسیاری بوده در مکان شهر قدیمی خایدالو و مکان فعلی شهر خرم‌آباد قرار داشته‌است. هنوز بقایایی از دیوارهای بزرگ و پهن که از سنگ و ملاط به سبک دوره ساسانی از مکان کنونی شهر تا روستای تیربازار وجود داشته‌است دیده می‌شود. در اواخر قرن ششم خاندان اتابکان لر کوچک شهر خرم‌آباد را به عنوان مرکز حکومت خود انتخاب کرده و آن را توسعه دادند.احتمالا در اثر حمله مغول بخش عمده‌ای از شهر ویران شده‌است.
حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری می‌نویسد:
این نخستین بار است که از خرم آباد به این شکل در تاریخ یاد شده‌است. در اواخر دوره صفوی خرم آباد مرکز حکومتی والی لرستان فیلی بوده و به نوشته تاریخ حزین از آبادانی برخوردار بوده ، ولی متاسفانه بر اثر هجوم سپاه عثمانی بار دیگر ویران شده‌است.در دوران قاجارخرم آباد نسبتاً توسعه پیدا کرد و قلعه گلستان ارم (فلک الافلاک) از آثار معروف خرم آباد به دستور محمد حسین میرزای دولتشاه مرمت شد.بارون دوبد یکی از ماموران روسیه تزاری که در سال ۱۸۴۵ میلادی از خرم آباد دیدار کرده ، شهر را دارای ۴ مسجد، ۸ گرمابه و ۱ محله یهودی نشین توصیف کرده‌است
شاپورخواست
شاپورخواست
شاپورخواست به عقیده بسیاری از مورخین و محققین نام باستانی شهر خرم‌آباد کنونی بوده‌است. بسیاری از محققان بر این عقیده هستند که شهر قدیمی شاپورخواست که به دستور شاپور اول در دوره ساسانی و قرن نخست هجری بنا شده‌است در مکان فعلی شهر خرم‌آباد قرار داشته‌است.در کتب مورخین و جغرافیا نگاران دوره اسلامی اطلاعات ارزنده‌ای در رابطه با شهرهای لرستان نوشته شده‌است که در شناسایی موقعیت آنها کمک می‌کند . براساس این متون شاپورخواست یکی از شهرهای مهم این منطقه محسوب شده که در طول این دوران از عمران و آبادانی برخوردار بوده‌است.در لرستان آثار و مناطقی منسوب به شاپور ساسانی وجود دارد که از آن جمله می‌توان از شهر شاپورخواست ، دژ شاپورخواست ،پل شاپوری ، پل شاپوری کاکارضا و شاهپورآباد در شهرستان الیگودرز نام برد.
تأسیس شهرداری خرم‌آباد
شهرداری خرم‌آباد در زمستان ۱۳۰۲ و هم‌زمان با ورود نیروهای نظامی به شهر و شکست حصر عشایر تشکیل شد و نخستین انجمن شهر نیز در سال ۱۳۰۶ متشکل از ۷ نفر تشکیل شد که رئیس این هیئت هفت نفره سرگرد ناصرقلی‌خان صدری‌اصفهانی بود. سه عضو دیگر از محله پشت بازار در این انجمن حضور داشتند که اسامی آنها عبارت است از سرگرد سیف‌الله پارسا، سیدحسین قاسمی و محمدعلی رسولی و سه عضو دیگر از محله درب‌دلاکان نیز در این انجمن حضور داشتند ، صادق جوادی، علی‌اصغر ناصریان و سیدعیسی محمدیان ، این هیئت هفت نفره وظیفه مدیریت شهر را به عهده داشت
آثار تاریخی
فلک الافلاک
فلک الافلاک
قلعه باستانی فلک الافلاک که تاریخ ساخت آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد از زمان قاجار به بعد به این نام خوانده می‌شود. فلک الافلاک بر فراز تپه‌ای دربلندترین نقطه شهر خرم آباد واقع شده‌است.نام قدیم آن دژ شاپورخواست بوده وبنای آن به دورهٔ ساسانیان می‌رسد این قلعه اکنون دارای ۶ برج است ولی درگذشته دارای ۱۲ برج بوده و به همین سبب به دوازده برجی نیزمعروف است.درقسمت شمالی زیر قلعه چشمه‌ای بنام گلستان جاری است ولی آب موردنیاز خود قلعه ازچاهی به عمق ۴۰ متر که درمیان قلعه وجود دارد تامین می‌شود.قلعه فلک الافلاک بر شهر خرم آباد کاملاً مشرف است و مساحت آن درحدود ۵۳۰۰ متر مربع است.فضای داخل آن به چهار تالار نسبتا بزرگ حول دوحیاط وتعدادی تالار واتاق تقسیم شده‌است.این بنا در عهد فتحعلیشاه قاجار مرمت گردیده و برج مرتفعی بدان افزوده شده و از آن پس فلک الافلاک خوانده شده‌است.
مناره آجری
مناره آجری
این مناره در جنوب شهر ، در کنار منطقه مسکونی موسوم به قاضی آباد واقع شده‌است . مناره آجری دارای 99 پله به صورت مدور است که تا بالای مناره ادامه دارند . در بعضی کتب ، موارد استفاده مناره را هدایت کاروان‌ها و نگهبانی ذکر کرده‌اند .
سنگ نبشته یانوشته
سنگ نبشته خرم اباد
این سنگ نبشته که خط کوفی بر روی آن حک شده‌است در قسمت جنوبی شهر خرم آباد قرار دارد این سنگ بصورت یک مربع تراشیده است و در روی آن راجع به سند مالکیت چرای دامهای موجود در آن زمان حک شده‌است. این سنگ نبشته به گونه‌ای ساخته شده‌است که چهار گوشه آن به سوی آثار باستانی پل شکسته ، مناره آجری ، فلک الافلاک و حوض موسی نشانه رفته‌است.این سنگ ریشه در کوه دارد و در چند سال اخیر به علت توسعه بلوار شریعتی خرم‌آباد برش داده و جابجا شده‌است.
پل شکسته
پل شکسته
پل شکسته به یادگار مانده ازدوران ساسانیان است. این پل هم اکنون ویرانه‌ای بیش نیست که درجنوب غربی خرم آباد قراردارد ودرگذشته قسمت‌های غربی لرستان را به خرم آباد وازآنجا به خوزستان متصل می‌کرده‌است این پل در زمان خود از شاه کارهای معماری به حساب می‌آمده ودارای ۲۸ طاق یا دهانه بوده‌است اما امروز تنها ۶ طاق آن به جای مانده‌است.پل شاپوری در راستای غربی -شرقی باارتفاع ۱۶ متر ساخته شده‌است ودردهانه پرطاق موج شکنهایی لوزی شکل برای کاهش تخریب سیل تعبیه شده‌است.
گرداب سنگی
گرداب سنگی
گرداب سنگی بنایی مدور متشکل از یک دیواره عظیم سنگی که بصورت مدور دور تا دو چشمه‌ای فصلی احداث گردیده‌است. قطر این بنا ۱۸ متر با محیط ۲۵۶ متر مربع با پنهای ۳ متر و بلندی آن تا کف چشمه ۱۸ متر است. این بنا دارای دریچه‌ای به ابعاد ۹۰×۱۶۰ برای هدایت آب آشامیدنی و توزیع آن در سطح شهر شاپورخواست، مشروب نمودن اراضی و بهره برداری از آسیاب‌های آبی بوده‌است. مواد و مصالح آن از سنگهای لاشه همراه ملات ساروج ، آهک و گچ می‌باشد که در ساختمان پل شاپوری وخرابه‌های شهر شاپورخواست نیز مشاهده شده‌است.
