تاریخچه و انواع موسیقی در لرستان
۱- آواهای کار
- برزگری
- خرمنکوبی (گاهوله)
- شیردوشی (گا دوشی)
- مشک زنی
- برنج کوبی
۲- آواهای شادمانه (عروسی)
- سیت بیارم
- بینا بینا
- سوزه سوزه
- بزران بزران
- هی لُو هی لُو
۳- آواهای عاشقانه
- کشکله شیرازی
- کوش طلا
- گنِم خر
- قدم خیر
- اَی اَی
- آفری قمرتاج
- آواهای عاشقانه
- کیودار
- کلنجه زرد
- ماله ژیر
- بزران بزران
- شیرین و شامیرزا
- هاریلُو
۴- کلام‌های دینی
- کلام‌های یارسان
- چل سرو
۵- مویه‌ها
- سرلشونه
- مور
- ساری خوانی
- هوره -ژَن چِر-
- گورانی
۶- آواهای دلتنکی و غریبی
- علیدوستی
- عزیز بگی
- هوره«کو چر» و «سوار چر»
۷- آواهای حماسی
- شیرین و خسرو
- شاهنامه خوانی لری ولکی
- قی دادُوا
- حماسه کرمی
- دایَه دایَه
۸- آواهای طنز
- ماس فروش
- هورم هورم
- هی را سی سله
- دُز ناشی
۹- آواهای هجو
۱۰- لالایی‌ها
موسیقی سازی
۱-سازهای لری
سرنا دهل ، تال (کمانچه) ، تنبک (تمک)، تنبور . دوزله، بلور
۲-مقامهای شادی (عروسی)
- رقص: سنگین سما، دوپا، سه پا، شانه شکی، اشکاری. چو بازی. سوارونه
- نوع ساز: سرنا، دهل، تنبک و کمانچه
- رقص و آواز: بینا بینا، کیودار، کلنجه زرد. هی لُو هی لُو. بزران
۳-مقامهای سوگواری - نوع ساز: دهل، سرنا
- پاکتلی
- چمری
- سحری
- شیونی
- یاری (یاره هو)
۴-مقامهای عاشقانه و دلتنگی - نوع ساز: کمانچه، تنبک
- قدم خیر
- کشکله شیرازی (دو گونه: گرمسیری و خرم آبادی)
- علیسونه
تاریخچه و انواع موسیقی در لرستان
بر اساس کاوش‌های باستان شناسی در مناطق لرنشین، تصویری از رقص و پایکوبی بر قطعه‌ای سفالی به دست آمده که قدمت موسیقی در این منطقه را به هزاره چهارم پیش از میلاد مسیح رقم می‌زند.همچنین از آثار و شواهد به دست آمده در این مناطق تصاویری از آلات موسیقی دوران مانند شیپور و تنبور بر روی ظروف نقره وجود دارد که حاکی از رواج موسیقی نزد این قوم در عهد ساسانی است. امروزه نیز برخی از نغمه‌های باستانی در قالب مقامهای موسیقی قومی باقی مانده‌است.
انواع موسیقی در قوم لر
هم اکنون موسیقی لری در قالب ترانه به هفت بخش تقسیم می‌شود:
۱-موسیقی و ترانه‌های غنایی و عاشقانه: شامل ترانه‌ها و آهنگهایی است در وصال یا فراق معشوق مانند ترانه‌های هی لو، بینا بینا، کیودار یا نغمه‌های شیرین و خسرو، ساری خوانی، میربگی(میرونه) و دهها ترانه دیگر که در مقامهای مختلف موسیقی لری اجرا می‌گردد.
۲-موسبقی و ترانه‌های حماسه رزمی: این سرودها بیانگر ارزشهای حماسی و رزمی جنگاوران در میان ایل هستند. مانند جنگ لرو، دایه دایه و … یا مقامهای موسیقی بدون کلام که در رزم‌گاه و مسابقه به کار رفته‌اند، مانند جنگه را، سوارهو، نقاره و ….
۳-موسیقی و ترانه‌های سوگواری: این موسیقی بیشتر جنبه آیینی داشته‌است و در مواقع سوگواری از روزگار کهن تا کنون کاربرد فراوانی دارد، مانند چمری یا سایر مقامها؛ از جمله، سحری، پاکتلی، شیونی و دهها مقام دیگر.
۴-موسیقی و ترانه‌های فصول: موسیقی و ترانه‌های ویژه فصول مختلف مانند برزه کوهی، ماله ژیری، کوچ بارو ….
۵-موسیقی و ترانه‌های کار: به منظور سهولت و تسریع در کار مردان و زنان ایلاتی، این ترانه‌ها - به صورت فردی یا دسته جمعی- خوانده می‌شود، مانند ترانه‌های گل‌درو(برزیگری)، هوله(خرمن کوبی)، مشک زنی، شیردوشی و چوپانی.موسیقی و ترانه‌های طنز: این ترانه‌ها اغلب به صورت فی البداهه در هجو شخص یا موضوع یا مکانی سروده شده و برخی اوقات نیز با حرکات نمایشی طنز آلود فرد یا افرادی همراه بوده‌است: هه‌نبات، کاسمسا(کاسه همسایه) و … از این نوع هستند.
۷-سرودهای مذهبی: بر اساس کلام‌های یارسان(از سروده‌های اهل حق)بوده، جنبه عرفانی و اعتقادی آن بسیار عمیق است. مانند ضامن آهو، سرای خاموشان(شهر بی‌صدا)، دوازده کلام یاری و ….
در طول دهد اول انقلاب اسلامی به علت برخوردهای شدید با اجرای موسیقی به ویژه موسیقی قومی، از میزان مشارکت موسیقی در بخش‌های مختلف زندگی قومی کاسته شد اما در گذشته که موسیقی شادمانه و غنایی همراه با رقص‌های جمعی صورت می‌گرفت، در مناطق لر نشین به این صورت اجرا می‌شد:
۱-قطار ۲-سنگین سما ۳-هل پرکه یا هل پرکان ۴-دوپا
۵-سه پا ۶-شانه شکی ۷-اوشاری
البته توالی و ترتیب به هنگام اجرای رقص صورت می‌گرفت و در صورت دیدن سواران، مقامهای موسیقی رقص قطع می‌گردید و به اجرای مقامهای سوارکاری(موسیقی رزمی) می‌پرداختند. مثلاً اگر مقام هل پرکه در حال اجرا بود، با دیدن سواران مقام نقاره نواخته می‌شد که در ابتدای مقامهای موسیقی سوارکاری است. در مناطق لرنشین توالی و ترتیب موسیقی غنایی بدین گونه‌است: ۱-سنگین سما ۲-دوپا ۳-سه پا ۴-شانه شکی؛ گاه ضمن اجرای این مقامها، مقامهای دیگری مانند شیرین و خسرو، سارو خوانی و … نیز اجرا می‌شود.
از ترانه‌های مشهور قوم لر می‌توان به قدم خیر، رنگینه، کش طلا(کفش طلا)، صنم گل، هالو گنم خر و … اشاره نمود. موسیقی و ترانه‌های حماسی در قوم لر در دو جهت عمل نموده‌اند؛ تشویق ایلات و عشایر به شرکت و حضور در میادین نبرد(مانند ترانه دایه دایه) و حفظ و زنده نگهداشتن یاد برخی از شخصیتهای حماسی قوم لر در دو بخش بی‌کلام، مانند مقامهای سحری، نقاره، شاره را، یا با کلام، مانند ترانه‌های دایه دایه، جنگ لر وکرمی اجرا می‌شود. از هنرمندان قوم لر نجفقلی میرزایی، علیرضا حسین خانی و پیرولی کریمی را می‌توان نام برد. جهت آشنایی بیشتر با فرهنگ غنی موسیقایی در قوم لر به شرح ابعادی از موسیقی این قوم می‌پردازیم:
الف)موسیقی سوگواری: بیانگر مراحل مختلف عزاداری و سنتهای رایج آن در لرستان است. این موسیقی نیز به صورت بی‌کلام(مانند مقامهای سحری، پاکتلی، چمری) و با کلام(مانند مراسم راراپیشکوه، راراشتکوه، راراشیرازی یا دنگ دال در مناطق مختلف بختیاری) اجرا می‌شود.به عنوان مثال اشعار متداول در دنگ دال از این دست است:
| ترانه لری | ترجمه فارسی | |
| اَسبت و زین و کتلت زیه در مال | اسبت به زین و کتل تو جلوی منزلگاه است | |
| دشمنو شادی کنان دوسو زنان زال | دشمنان شادی می‌کنند و دوستان زار می‌زنند | |
| شمشیرت منه غلاف ترسم خورش زنگ | شمشیرت در غلاف مانده ترسم زنگ بزند | |
| کینه دارم بعد خوت وش وش بکنه جنگ | چه کسی را دارم که بعد از خودت با آن جنگ کنم | |
| دات برو کگو برو همه بران مو | مادرت موی می‌برد خواهرت موی می‌برد همه گیسو میبرند | |
| همه برن و کارد زنت و خنجر | اگر همه با کارد موی برند همسرت با خنجر موی می‌برد |
ب) موسیقی فصول: بر اساس اعتقاد حکما در قدیم اجرای موسیقی با اوقات شب و روز، ماه‌ها و فصول در ارتباط بوده‌است و برای هر مقطع از زمان در هر ماه یا فصل، موسیقی و نغمه‌های ویژه‌ای را توصیه می‌کردند. در مناطق لرنشین نیز در گذشته چنین سنتی وجود داشت، از جمله نغمه شادمانه برزه کوهی که به هنگام بهار و بازگشت ایل از قشلاق و جشن بازگشت به سرزمین نواخته می‌شد.
ج)موسیقی و ترانه‌های کار: شامل ترانه‌هایی است که مردان یا زنان به ویژه جوانان در هنگام کار، مانند جمع‌آوری هیزم، آب، شیردوشی و برداشت محصول مشک زنی و … می‌خوانند؛ به عنوان مثال دختران و زنها هنگام آوردن آب چشمه آوازی را به صورت همسرایی اجرا می‌کنند که زنگوله‌دار نامیده می‌شود. زنان در لرستان هنگام شیردوشی آوایی را زمزمه می‌کنند.
د)موسیقی و ترانه‌های طنز: این موسیقی و ترانه‌های که با اجرای حرکات موزون همراه است، در لرستان توسط عده‌ای بنام دلی اجرا می‌شد که استعداد فراوانی در ردیف کردن کلمات و اشعار به صورت بداهه داشتند و از این راه ارتزاق می‌کردند. بیشتر مردم از ترس هجویات جالب آنان مجبور به دادن مبلغی به آنها بودند.
ه)موسیقی مذهبی: این موسیقی شامل سرودهای یارسان که وزن خاصی دارند و به کلام معروف هستند و در نسخ مختلف به گویش گورانی ولکی لرستانی (نور آباد)ثبت شده‌اند می‌شود. این کلام‌ها در نزد اهل حق بسیار گرامی و محترم شمرده می‌شوند و شامل تعالیمی هستند که هر شخص وظیفه دارد در طول حیاط خود از آنها پیروی کند. برجسته ترین سازی که این نغمه‌ها را می‌نوازد«تنبور»(تمیره)است که در صفحات پیشین ذکر آن آمده‌است.
بررسی و تحلیل ضرباهنگ ترانه‌ها
موسیقی و ترانه‌های قوم لر معمولاً در میزانهای مرسوم۴/۲، ۸/۶، ۸/۷ اجرا می‌شوند. همانطور که مشاهده می‌شود این وزنها در موسیقی قوم کرد نیز وجود دارند. اما نکته قابل ملاحظه در این میان نحوه اجرای تاکیدها در هر قوم است که باعث تفاوت و ایجاد ویژگی برای هر قوم می‌گردد. در تعدادی از ترانه‌ها شروع ملودی با سکوت همراه است(وجه مشترک با قوم کرد)، لیکن در اجراها همواره چوبی لری که به زبان چوبی سه پا نامیده می‌شود، با چوبی کردی متفاوت است. به این معنا که فرم قطعه مانند چوبی کردی است اما نوازنده تنبک ضربه‌ها را به قسمت ثابتی از پوست وارد می‌سازد که در طول اجراها تاکیدها به گوش میرسد. در اجرای ریتم۸/۶ نیز این تفاوت نسبت به ریتم سماع در موسیقی کردی مشهود است.
بررسی و تحلیل ملودی ترانه‌ها
قوم لر به ویژه در منطقه لرستان نسبت به سایر اقوام بیشترین بهره را از دستگاه ماهور برده‌اند. آمیختگی فرهنگی با این دستگاه سبب ایجاد گوشه شیرین خسرو در ماهور شده است؛ چنین گوشه‌ای در موسیقی سنتی ایران در دستگاه شور وجود دارد و اجرای این گوشه در دستگاه ماهور، منحصر به قوم لر است. در مناطق بختیاری تشمالها افرادی هستند که به اجرای موسیقی اشتغال دارند. نغمه‌های این ناحیه معمولاً در دستگاه شور نواخته می‌شود و در قالب اشعار غزل گونه و عاشقانه، گاهی شرح زندگی قوم و ایل و گاه در قالب لالایی‌های مادرانه متجلی می‌شوند. نغمه‌های فراوانی، از جمله علی سونه لری یا شیرین خسرو وجود دارند که دارای ریتم آزاد هستند.
ساز کمانچه به عنوان ساز رسمی قوم لر ایفای نقش می‌کند. نحوه نوازندگی و ایجاد ویبراسیونها توسط نوازندگان محلی باعث می‌گردد نوعی لهجه خاص مربوط به این قوم در ملودی‌ها طنین بیندازد. این لهجه ملودیک ناشی از اجرای زینت‌های خاص توسط نوازندگان و تاکید بر فواصلی است که با آنچه مبنای فواصل موسیقی غربی است، تفاوت دارد. همچنین در بسیاری از قسمت‌ها شروع از درجه دوم (نت ر) است و در مواردی ایست قطعات نیز بر این درجه استوار است که باعث تفاوتهایی در نحوه بیان با دستگاه ماهور در ردیف می‌گردد. ملودی‌ها در سه بخش باستانی(شامل کلام‌ها)، روستایی(همراه با دوزله و دهل) و شهری(همراه با کمانچه و گاه در کنار سایر سازها) قرار می‌گیرند. فواصل موسیقی باستانی با تفاوتهایی اندکی منطبق بر فواصل موسیقی تنبوری در قوم کرد است. از جمله این نغمه‌های باستانی می‌توان به مقامهای سحری، هوره و چمری اشاره نمود.
ویژگیهای کلی موسیقی لری
۱- بعضی از ترانه‌ها در ابتدا با سکوت(ضد ضرب)همراه هستند، این مطلب به عنوان نقطه اشتراک با موسیقی قوم کرد مطرح است.
۲- ترانه‌ها مانند سنت رایج در ترانه‌های محلی سایر نواحی، از دو جمله (فراز و فرود)و گاه از یک جمله تشکیل یافته‌اند. و معمولاً بیت واحدی از کلام در هر ترانه وجود دارد که مانند ترجیع بند تکرای می‌گردد، عموماً ترانه‌ها با انتخاب کلمه‌ای از این بیت نامگذاری می‌شوند-مشابه این مورد در ترانه‌های قوم کرد وجود دارد.
۳- در ترانه‌ها همواره از کلماتی مانند هه، خدا، اری، عزیزم و … استفاده می‌شود که این کلمات در پیوند و تطبیق هجاهای شعر و موسیقی ایفای نقش می‌کنند.
۴- معمولاً در پایان هر ترانه نوازندگان قطعه‌ای ضربی با ریتم ۴/۲ می‌نوازند-این مورد نیز در موسیقی قوم کرد وجود دارد.
۵- از اشعار هجایی و بیت‌های تکراری در ترانها (نسبت به قوم کرد)کمتر استفاده می‌گرد به ویژه در ترانه‌هایی که برای مردم لر شناخته شده هستند.
۶- در اجرای موسیقی نوعی لهجه خاص (لری)توسط نوازندگان کمانچه القا می‌شود که تاکیدی بر هویت ملودیک موسیقی در این قوم می‌باشد.
۷- قسمت اعظم ترانه‌های قوم لر(به ویژه در منطقه لرستان) در دستگاه ماهور ساخته شده‌اند این ساخته‌ها با حسن سلحشوری و روحیه حماسی مردمان این منطق منطبق است.
۸- هر اندازه موسیقی منطقه لرستان به موسیقی کردی نزدیک است به همان نسبت موسیقی مناطق بختیاری با موسیقی نواحی فارس و جنوبی ایران سنخیت دارد.
سازهای رایج
تنبور، سرنا، دوزله، کمانچه لری، تنبک، دهل و سازهای سنتی مرسوم از جمله سازهایی هستند که در موسیقی قوم لر مورد استفاده قرار می‌گیرند. در این میان کمانچه تنها سازی است که با ساز سایر اقوام تفاوت اساسی دارد.
کمانچه لری(تال): سازی است که به کمانچه متداول در موسیقی سنتی شباهت‌های فراوانی دارد اما دو ویژگی آن را از کمانچه سنتی مجزا می‌سازد. اولین ویژگی مربوط به کاسیه این ساز است که برخلاف کمانچه سنتی بسته و یک تکه نیست بلکه انتهای آن باز، شکلش تا حدودی مخروطی و درون کاسه و زیر پوست قابل مشاهده می‌باشد. به همین دلیل آن را کمانچه پشت باز نیز می‌گویند.
دومین ویژگی در حفظ سنت کهن تعداد سیم‌ها در این ساز است. از دوران باستان تا عهد قاجار کمانچه دارای سه سیم بود، لیکن پس از ورود ویولن به ایران کمانچه نوازان به تقلید سیم چهارمی بر کمانچه افزودند.
کمانچه موسیقی سنتی امروزه دارای چهار سیم می باشد. شایان ذکر است که در موسیقی قوم کرد از این کمانچه استفاده نمی‌شود و با وجود وجوه اشتراک میان ا ین دو موسیقی کمانچه پشت باز فقط به عنوان ساز انحصاری قوم لر مطرح است.
ترانه دایه دایه
| ترانه لری | ترجمه فارسی | |
| زین و برگم بونیت واو مادیونم | زین و برگم را به مادیانم ببندید | |
| خورم بوریتو سی هالوونم | خبر مرا برای دایی‌های من | |
| ببریددایه دایه وقت جنگه | ای مادر ای مادر هنگام جنگ است | |
| قطار که بالا سرم پورش زشنگ | قطار بالای سرم پر از فشنگ | |
| چیو طلا برق می‌زنه لقام اسبش | لگام اسبش مانند طلا برق می‌زند | |
| کرسیول اسپی بکش خینم حرومت | پسر سبیل سفید(رضاخان)مرا بکش و خونم حرامت باد | |
| تا قیامت می‌مونه‌ای ننگ به نومت | تا قیامت این ننگ به نامت باقی خواهد ماند | |
| برارونم خیلیین هزار هزارن | برادرانم خیلی هستند هزارهزار (هزاران نفر) | |
| سی تقاص خینه مه سرور میارن | برای تقاص خون من شادی می کنند |
رقص لری اصیل لرستان
هنگام شادی
یک نوع دیگر به نام چپی یا چمرانه هنکام غم در
قدیم می زدند
فرق بین رقص لری با فارسی
