تاریخ لرستان

در جستجويت/ اين سرزمين پاله پاله را/ سراسيمه دويدم..

            رهدار در کهبنگ از «ز خود جستن» و اميد به بيگانه بستن که رسم رايج روزگار شده است مي نالد:

            ز خود جستن کاکا درد کمي نيد/ چو اي طاعون بلا و ماتمي نيد/ دل و دين دست بيگونه سپردن/  نمک ور زخم بيد و مرهمي نيد

            و اينک در مجموعه شعر تازه اش از «خواب سنگين» تمتي مي نالد همان دخترکي که در افسانه هاي بختياري هميشه نقش منجي هوشيار و بيدار را بر عهده دارد، و از اين همه سازشکاري و تسليم و رکود دختران سرزمينش که به «پتير نوني و گز کتوني» بي ارزش و پيش پا افتاده راضي­اند گلايه مي­کند:

            ماه بانوي انديکا/  بيداري تمتي را به خواب هزاران ساله کدامين تمدار گره زده­اي؟/ که اين­گونه وارثان تمتي سازگارترين «پتير نوني و گز کتوني» شده اند

            در کهبنگ عليه اين ضرب المثل ايلش شوريد که « لر سي لر ائ­ميره عرؤ سي عرؤ» و سرود:

            اير چه دستم از دستت به ديره / زت اخواهم دلامون يک بگيره/ کموتر گَل گرهد با جره بازي/ نديدم هيچ لري سي لر بميره!

            و حالا هم با الهام از تک بيت لکی « ياران بنيشن بکيم درد دل/ هر کس خريوه بنيشئ وه گل» زمزمه مي کند:

            چه زود فراموش کردي/ هيجارت را/ که: ياران بيائيد درد دل کنيم/ از شمايان تنها/  آنکه غريب­تر است کنار بنشيند

            در کشف رگه هاي مشترک کهبنگ و مي­نويسم انديکا بيش­تر از اين هم مي توان قلم فرسود که خود مجالي ديگر مي­طلبد، فايده اين کشف هم پرده برداشتن از مغز سخن و اصل مقصود شاعر است به گونه­اي که بتوان سروده­هاي رهدار را با قياس با کل شعر و کلام وي تفسير و تفهيم و تحليل نمود.

            اما به نظرم تاثير پذيرفتن «مي­نويسم انديکا» در پانويس­هاي خود از کتاب تحقيقي و جُنگ­وار «از بختياري تا بختياري» نکته­ي جالبي نيست.

            نمي دانم اين اتفاق توسط خود شاعر و با نظر موافق ايشان صورت گرفته است يا خير اما به هر حال بهتر است در ويرايش نهائي کتاب اغلب پانويس­ها حذف شوند چراکه از يک­سو حواس خواننده از متن شعر پرت مي شود و از سوي ديگر رسم مجموعه هاي شعر اين نيست که زير برخي واژگان توضيح بدهند، همان­طور که بسياري از واژه هايي که در اين مجموعه آنها را توضيح داده­اند پيشتر در کهبنگ هم آمده بودند و بدون اينکه توضيح داده شوند موفق به برقراري ارتباط با مخاطب شده بودند.

            به عنوان مثال اين دوبيتي کهبنگ را اگر بخواهيم شرح بدهيم بيش يک صفحه پانويس مي­تواند داشته باشد:

            اوسو که رهد ز ويرت نال دندال/ چه کس ري زخم کهنه­ت ازنه زال/ چه کس اسب و کتل ياره به مَيلس/ کنه پاچمبري پر تا پر مال

            فهم واژه­هاي «دندال»، «اسب و کُتل»، «مَيلس» و در نهايت «پاچمبري» و مجموعه مراسم عزاداري لري نياز به توضيح دارد اما در کهبنگ به درستي کشف و فهم اين توضيحات به خواننده واگذار شده است. هرچند برخي ظرائف کار در نهايت باز پنهان مي ماند و شاعر شايد اين را ظلم به خود به حساب بياورد، اما بالاخره بايد تحمل کند چراکه او براي بيان حرفهايش قالب شعر را برگزيده است و نمي زيبد که نثري را هم به پاي اين شعر ببنديم تا آن را کامل کند.

             مثلا اين نکته را که نظم و ترتيب واژگان دندال، اسب و کُتل و ميلس و پاچمبري دقيقا متناسب با آغاز و پايان يک مراسم عزاي بختياري مي باشد به گونه اي که دندال در مصرع اول نخستين نغمه­هاي موسيقي عزا در بختياري است و پاچمبري اوج گاگريو خواني و عزاداري در مصرع آخر آورده شده است!

            در هر حال برخي توضيحات پانويس کتاب ملال آورند و مانع از تمرکز خواننده بر شعر مي شوند، شايد بهتر است در پانويسها به ترجمه برخي واژگان لري بسنده نمود و توضيحات تاريخي را وانهاد.

سبک فارس­لري (فارسي سبک لرستاني) در تاريخ ادبيات منطقه

            شايد بتوان آغاز سبک ادبي فارسي لرستاني يا «فارس­لري» را به نخستين فعاليتهاي ادبي مردم لر زبان برگرداند، چرا که لرها به زباني سخن مي گويند که نزديک­ترين زبان به فارسي شمرده مي­شود، چه هنوز عده اي اصرار دارند لري يک لهجه از فارسي است هرچند همين مطلب را درباره زبان کردي و ديگر زبانهاي ايراني و هم­ريشه با فارسي عنوان کرده اند که بيشتر ريشه در دغدغه هاي سياسي دارد.

            در هر صورت لرها هميشه در تعامل و تماس با فرهنگ مسلط و رسمي هزاران ساله­ي ايران بوده اند، بديهي است که در توليدات ادبي خود نيز بسيار متاثر از زبان فارسي باشند، و همين­طور  بالعکس آثار فارسي نيز از لري متاثر مي شده اند. حال اينکه در اين ميان جايگاه فارس­لري کجاست نه درباره آن کاري صورت گرفته است و نه اگر کاري صورت مي گرفت به سادگي جايگاه آن را مشخص مي توانست کرد!

            هنوز مشخص نيست اختلاط زبانهاي لري و فارسي در شعر باباطاهر دقيقا چه دليلي داشته است.

            آيا بابا قصد سرودن به لري داشته است يا به فارسي؟ آيا اين اختلاط به خاطر مسلط نبودن وي بر يکي از اين زبانها صورت گرفته است؟ يعني بابا زبان فارسي را کامل نمي دانسته است و از واژه­هاي زبان خويشتن در سروده­هاي فارسي بهره گرفته؟  اتفاقي که حتي امروزه هم براي لر زبانان صورت مي گيرد مخصوصا اگر سال­خورده­تر و دورتر از جامعه­ي فارس زبان باشند.

             يا برعکس بابا قصد سرودن به لري داشته است اما تحت تاثير شعر فارسي بوده و يا واژه از فارسي غرض کرده است؟ و يا اينکه اساسا نسخه نويسان و خوانندگاني دست به تحريف شعرهاي اصيل بابا زده اند!

            به هر حال تاکنون اديبان از تشخيص اصالت و عدم اصالت سروده هاي منتسب به باباطاهر درمانده اند. اينجا بايد گوشزد کرد که دوبيتي­هائي که امروزه به عنوان اشعار بابا طاهر لر همداني منتشر مي شود به زبان فارسي با آميزه اي از واژه­هاي پراکنده زبانهاي لري (لکي، مهکي، بختياري، گوراني، ثلاثي و..)  است.

            ز مشک تَر سيه­تر سنبلت بي/ هزاران دل اسير کاکلت بي/ ز آه و ناله تاثيري نديدم/ ز خارا سخت­تر گويا دلت بي

            مو آن محنت­کش حسرت نصيبم/ که در هر ملک و هر شهري غريبم/ نه بو روزي که آيي بر سر مو/ بويني مرده از هجر حبيبم

            خوشا آنان­که هر شامان ته وينند/ سخن با ته کردند با ته نشينند/ مو که پايم نبي کايم ته وينم/ بشم آنان بوينم که ته وينند

            نمونه ديگر سروده هاي ميرنوروز هستند. سروده هاي ميرنوروز لرستاني در ديوان وي که به همت زنده ياد غضنفري امرائي انتشار يافته است غالبا به دو بخش فارسي و لري تقسيم مي شوند، اما به نظر مي­رسد بخش اعظم سروده هاي بخش فارسي، بيشتر فارس­لري هستند تا فارسي محض، چراکه خواننده فارس زبان در کمتر سروده اي مي تواند از حضور واژگان ناب و اصيل لري خلاصي يابد!

            اين چه نَرد ناشيانه بي که باختي/ با تو ماساختيم و تو با ما نساختي

            بي رضا گر من ز تو جستم جدائي/ گيس برسه بر سر قورم بيايي

            خار و گل هم صحبتي وا هم ندارن/ سير و سرکه وا عسل ناسازگارن

            کو کسي کز بحر و برّ برداشتي باج/ تاج و تختش هي کجا، کي رت وه تاراج

            آبدانان وه کجا رت آبدانيت/ لذت عيش مدام و جاودانيت

            اين ابيات در ميان مثنوي هاي فارسي ميرنوروز پراکنده اند.

            به راستي علت ورود اين واژگان به شعر فارسي مير چيست؟ عمدي است يا سهوي؟ عدم تسلط مير بر زبان فارسي را مي رساند و يا حرکتي عامدانه به قصد نمکين کردن شعر فارسي با واژگان لري است.

             از بهترين نمونه هاي معاصر فارسي سبک لرستاني و يا فارس­لري مي توان از آثار «گلشن لر» نام برد، نصرت اله آسترکي اين مجموعه شعر را در سال 1358 منتشر نموده و تقريبا در سرتاسر مجموعه زبانهاي لري و فارسي آميخته اند:

            پادشاهي گفت روزي با وزير / نام کل ابلهونه بر شمر/ اسمسون مئن دفتر ثبت کن/ گر که حاضر شد بده ور مو خبر/ گد حقيقت ار نويسم نئ کشيم؟/ حرف حق گفتم نداره سيم خطر؟/ گد حقيقت ار گدي خلعَت کنم/ از کف پات پيل ائ­ريزم تا به سر

            به نظر راقم اين سطور پاسخ ما به پرسش از علت ورود واژگان لري در اشعار فارسي شاعران لر زبان هرچه باشد حکايت از بهره بردن فارسي سرايان لر از سبکي ويژه در فارسي سرايي است و لذا مي­توان آنرا فارس­لري نام نهاد، همان طور که ما در تاريخ ادبيات فارسي از سبکهاي خراساني، آذربايجاني، عراقي، هندي و.. سخن مي گوئيم و براي هرکدام ويژگي­ها، فضا و زبان مخصوص­شان را مي­جوئيم، سروده هاي فارس­لري باباطاهر، فايز، ميرنوروز و.. نيز مي توانند فارسي سبک لرستاني نيز نام گيرند و اتفاقا ويژگي­هاي مشترک بسياري هم در آثار ايشان هست.

            مهمترین ویژگی­های سبک لرستانی از نظر قالب، انتخاب قالبهای بسیار کوتاه دوبیتی و تک بیتی بوده است، در تصویر سازی ها طبیعت گرائی حضوری نیرومند داد، دیگر اینکه بینش عرفانی و درویشی مخصوصی بر آن حاکم است.

            در مجموعه پيش­ِروي نيز حسين حسن زاده رهدار از همين شيوه بهره برده است با اين تفاوت که هم­آميزي واژگان لري و فارسي در اين اشعار نه در قالبهاي عروضي و کلاسيک فارسي که صورتي نو و سپيد يافته است:

            بر گرده­ي / جاده­ها­ي زنده رو/ که روزي/ با گالاي  روزگار/ زخمي­اش کرده بودي/ گوشت پا تلنيدم/ آنجا که/ براي کد شلال­ات/ نرگس و رازيانه کاشتي/ تا گاهي شايد/  از آن راه گذر کند/ دَماني/  بور لب شيرين يار يار آوازت..

            در اشعار فارسي برخي شاعران لر زبان پيشتر هم چنين آميزشي ديده شده است، اما آن نمونه­ها اولا محدود هستند و نگارنده نديده ام پيشتر کسي به اين سبک مجموعه شعري مدون منتشر کرده باشد و دوم اينکه معمولا فضاي آن سروده­ها همان فضاي معمولي شعر فارسي است که با واژگاني لري نمکين شده است. اما در «مي نويسم انديکا» سراسر فضا و زبان شعر آميخته اي از واژگان و حال و هواي دو زبان است و چنين نيست که واژگان لري صرفا مهمان جمله­هاي فارسي باشند.

            حيات­قلي فرخ­منش در مجموعه شعر موفق  «بوفت پلنگ» نام مجموعه و نام اغلب سروده­هاي آن را از واژگان لري (ورزا، مندير، گدار، رو کلو، هي­جار، شوگار، تلواسه و.. ) انتخاب کرده است، اما در متن شعر به ندرت مي توان واژگان، جملات و تعابير لري ديد:

اسطوره هاي رنج در قاب خونين تاريخ/ فرياد کِل و هلهله سر مي­دهند/ اينک شب­بُراني چراغ به دست/ به چوپي رقص قبيله مي­پيوندند/ شير علي مردون

            بر سبک فارس­لري انتقادي هم وارد است و آن اينکه اغلب فقط موجب به حاشيه رفتن لري در مقابل فارسي شده است.

            نگارنده به عنوان شاگرد بي­واسطه و مستقيم آقاي حسن زاده که چند سالي است از محضر ايشان تلمذ مي­کنم وارد بودن اين انتقاد به ايشان را دوچندان مي دانم، چرا که ادبيات لري در اثر قبلي ايشان (کهبنگ) با شاعري روبرو بود که لري را به نحو احسنت مي­دانست و مي­سرود. قالب سروده­هاي کهبنگ بر عکس اغلب مجموعه شعرهائي که سالهاي اخير تحت عنوان لري بختياري، خرم­آبادي، لکي و.. وارد بازار ما شده است فارسي نبود، هنوز غزل چنين سروده­هاي لري را تحت تاثير قرار نداده بود، قالب کهبنگ دوبيتي بود که از همه­گيرترين قالبهاي شعر لري به شمار مي­رود. خواننده در کهبنگ احساس نمي­کرد لري و ويژگي­هاي آن به عنوان يک زبان در رقابت با ادبيات و فرهنگ حاکم فارسي به حاشيه رفته است.

            اين کهترين شاگرد در نخستين نوشته­ام درباره آقاي حسن زاده و شعر و هنر ايشان درباره کهبنگ نوشتم که عنوان آن «شهر بي ديوار شعر رهدار» بود. آري در آن شهر بي ديوار زبان لري بدون دغدغه ديوار و دردهاي روزگار آزادانه نفس مي کشيد. وقتي مي­ديدي هنوز کسي هست که به اين سلاست و حلاوت لري را مي سرايد باورت مي شد که زبان و ادبيات لري علي­رغم جفاي روزگار هنوز زنده است.

خوش او روزي که مالمون به جوَل بي/ نواي بنگ کوگون پا بغل بي/ گل خنده گُر لو گپگپون بي/ مئن هر حونه­ائ کِل و متل بي

            البته بنده از رهدار سپاسگذارم که شيريني خواندن اثر جديدشان «مي­نويسم انديکا» را هم نصيب امثال بنده کرد اما آرزو مي کنم اي کاش سبک فارس لري به قالب حاکم بر ادبيات لري معاصر و يا حتي بر شعرهاي آينده خود حسن زاده رهدار تبديل نشود وگرنه بايد شاهد به حاشيه رفتن زبان لري در آثار ايشان باشيم.

            به راستي اگر چنين مجموعه شعر سپيد و نوين و نابي از ايشان نه به فارس­لري که همچون کهبنگ به يک زبان ناب و شيرين لري سروده مي­شد آنگاه مي توانستيم جشن تولد شعر سپيد لري را هم برگزار کنيم.

            توضیح حسین حسن زاده رهدار:

انتخاب زبان فارس­لری نوعی اعتراض به وضع موجود است

            سلام بر دوست بزرگوارم آقایی خدایی کسی که برای سردیاری و جادیاری و  نام نهادی لُر  چون شمع خود را می­تاباند تا برمحفل تاریک ما روشنی ببخشد. ابراهیم جان تعارف هم نمی­کنم یک زمانی شعارم این بود " اوسو که رهد ز ویرت نال دندال" اما خوشبختانه با بزرگان لرنویسی چون دوستان خوبم  دیگر دغدغه این را ندارم  که کسی سرتاسر مال را از اوج آواز پاچمبری پُر کند چون با  وجود بزرگانی که همه و همه باید مدیون سایت­ها و وبهای این نوآوران باشیم  خیلی از این دغدغه ها را از خود دور کردم البته برای چند صباحی .

            اما عزیزترین.. انتخاب فارس لُری شاید میدان دادن به تفکرات لریاتی تواماً در نبردی نابرابر با ادبیات فارسی باشد که البته با انتخاب به جا از دو زبان کار را زیباتر هم می­کند و من تنها با این زبان بود که توانستم زیبایی ها لُر را بیان کنم هیچگاه دغدغه این را نداشته باش که بابی شود و من دست از لُری سرایی بردارم چرا که 

             چی کُر بی  دا مو ایخوم هر کُری / گپ بزنه سی دل تنگم لُری

            و در این میدان تو بهتر از هرکس وقار و سنگینی واژگان لر را خواهی دید که بربند کفه ترازو فشار اورده­اند.

            چگونه می­توانستم دوبرار یه پَن یک را آنگونه که یک لُر باید دریافت کند که امروز زندگی آپارتمانی را شروع کرده؟ آیا تفهیمش به یک فارس زبان سخت تر نبود  بدون زیرنویس؟!

            یا دهها واژه دیگر که حتی با شرح شفاهی که موجب دل دردی بنده است تا برای لُرزبانان بختیاری دوروبرم هر روز  باید شرح بدهم . 

            آخر "مات گندم" را کمباین های بی­رحم چه چول کرده اند دیگر دخترکی را نمی بینم که برسر راه بنشیند و از مادرش سوال کند قافله­ای­که می­اید ایا از ان پدرش است که گندمهای نو را به ابادی اورده­اند؟

            ابراهیم جان شاید این زبان فارس­لری من خود یک اعتراض باشد و به گونه­ای عصیان و به قول خمونی کلوگری در شعر و سپس "رقصی در این میانه میدانم آرزوست" گفته بودی می خواهم در لور انعکاس بدهم مختارید و این ایمیل را هم افزون بر ان بیاوردید شاید مظلومیت ادبیات لر را بهتر بتوانم به همتبارانم معرفی کرده باشم  .ابراهیم عزیر در معرفی قوم لر و رساندن گپ دل ان به دیگر  مردم جهان باید نه اینکه با شیطان بلکه با گرگ کُه هم پیمان بست